آیات الاحکامآیات فقهی قرآن را آیات الاحکام گویند. فهرست مندرجات۲ - ویژگی‌های احکام قرآن ۲.۱ - بیان کلی و اشاره‌ای ۲.۱.۱ - فلسفه کلی‌گویی قرآن ۲.۲ - پراکندگی در کل قرآن ۲.۳ - نص نبودن احکام قرآن ۲.۳.۱ - مزیت نص نبودن احکام قرآن ۲.۴ - قرار گرفتن در میان مباحث دیگر ۲.۵ - همراهی انذار و تبشیر با احکام ۲.۵.۱ - لحن قرآن در باب وصیت ۲.۵.۲ - لحن قرآن در وجوب روزه ۲.۵.۳ - الحان قرآن در بیان احکام ۲.۵.۴ - فواید این شیوه ۳ - تأثیر ویژگی‌ها در بحث‌های فقه‌پژوهی ۳.۱ - نظر مؤلّف ادوار فقه ۳.۱.۱ - اولین پیشنهاد وی ۳.۱.۲ - دومین پیشنهاد وی ۳.۲ - اثرات تقسیم‌بندی‌ها ۴ - انواع تقسیم آیات الاحکام ۴.۱ - از جهت نوع دلالت بر حکم ۴.۱.۱ - دلالت به نحو استقلال ۴.۱.۲ - دلالت به نحو انضمام ۴.۱.۳ - دلالت به صیغه انشا ۴.۲ - از جهت حکم مورد دلالت آیه ۴.۲.۱ - حکم تکلیفی ۴.۲.۲ - حکم وضعی ۴.۲.۳ - متضمن قواعد کلی ۴.۲.۴ - ارشاد به حکم عقل ۴.۲.۵ - امضای امر عرفی یا عقلایی ۴.۲.۶ - معاشرت مؤمنان با پیامبر ۴.۲.۷ - چگونگی روابط اجتماعی ۵ - جایگاه استنباطی این آیات ۶ - پانویس ۷ - منبع ۱ - تعریف آیات الاحکامآیاتالاحکام، آیاتی است که به احکام فقهی و تکالیف عملی ارتباط دارد. [۱]
ادوار فقه، ج۲، ص۴.
به عبارت دیگر، بر آن دسته از آیات قرآن اطلاق می‌شود که بیان‌گر احکام عملی اسلام باشد. [۲]
آیات الاحکام، شانه‌چی، ص۲.
۲ - ویژگی‌های احکام قرآناز آن‌جا که قرآن کریم، پیش از همه، کتابی هدایتی تربیتی است و همه آنچه را که در هدایت انسان به سعادت حقیقی و جاودانه مؤثّر است، بیان کرده، طرح مباحث فقهی در قرآن نیز با همین هدف متناسب است؛ لذا این امر سبب شده تا آیات الاحکام، ویژگی‌هایی متفاوت با کتاب‌های فقهی ـ حقوقی داشته باشد که برخی از آن ویژگی‌ها از این قرار است: ۲.۱ - بیان کلی و اشارهایاوّل آن که معمولا احکام به گونه‌ای فشرده و در حدّ اشاره و کلّی بیان، و به ویژه در احکام معاملات، به قاعده‌های بسیار عام نظیر «أَوفُوا بِالْعُقُود» و «تِجـرةً عَن تَرَاض» بسنده شده است. ۲.۱.۱ - فلسفه کلی‌گویی قرآنیکی از فلسفه‌های این ویژگی آن است که خصوصیاتِ احکام، متناسب با شرایط و احوال گوناگون استنباط شود. [۵]
فقه الاسلام، ص۱۳.
۲.۲ - پراکندگی در کل قرآندوم آن‌که بسیاری از احکام قرآن مانند احکام نماز، حج، جهاد، زکات، ارث، طلاق و غیر این‌ها به صورت پراکنده در سوره‌های گوناگون و جدا جدا آمده است. ۲.۳ - نص نبودن احکام قرآنویژگی دیگر این است که قرآن به طور عام، احکام را به صورت نص و غیر قابل تردید بیان نکرده؛ بلکه به گونه‌ای آورده که قابل برداشت‌های گوناگون است؛ [۶]
الاسلام عقیدة و شریعة، ص۴۸۶.
در نتیجه، استناد به بسیاری از آیات، دچار مشکل، و‌مدلول آن‌ها ظنّی الدلالة شده است.۲.۳.۱ - مزیت نص نبودن احکام قرآنالبتّه این شیوه بیان موجب سهولت و تنوع در احکام شده [۹]
الاسلام عقیدة و شریعة، ص۴۸۶.
و به قرآن جاذبه و لطافت خاصّی بخشیده؛ مانند تعبیرهایی که درباره تشریع روزه و وصیت به «کُتِبَ» کرده یا در جاهای دیگر «فرضنا» «خیرٌ» و مانند آن را آورده است؛ امّا این شیوه بیان، کار مفسر و فقیه را هم دشوار ساخته، لازم می‌شود آنان با دقّت و رعایت قواعد و خصوصیات، مسأله را بررسی کنند.۲.۴ - قرار گرفتن در میان مباحث دیگرچهارمین ویژگی آن است که آیات احکام در لابه‌لای دیگر معارف قرآن، مانند مباحث اعتقادی، اخلاقی و تاریخی قرار گرفته و میان آن‌ها ارتباطی قوی ایجاد شده است. ۲.۵ - همراهی انذار و تبشیر با احکاماز دیگر ویژگی‌های قابل توجّه آن است که بیان احکام در قرآن به شکلی جذّاب همراه با ترغیب یا تهدید و انذار است و زبان تشریع، متناسب با اهمّیّت حکم، فراز و فرود می‌یابد. ۲.۵.۱ - لحن قرآن در باب وصیتبه طور مثال در باب وصیّت با بیان نرم و ملایم می‌گوید: سزاوار است پرهیزگاران آن را ترک نکنند: «کُتِبَ عَلَیکُم إِذا حَضَرَ أَحدَکُمُ المَوتُ إِن تَرَکَ خَیرًا الْوَصِیّةُ لِلولِدَینِ و الأَقرَبِینَ بِالمَعرُوفِ حَقّـًا عَلَی‌المُتَّقِین». ۲.۵.۲ - لحن قرآن در وجوب روزهیا درباره وجوب روزه با لحن تشویقی، نتیجه روزه (تقوا) را باز می‌گوید:«یأیّهَا الَّذِینَ ءَامَنوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیامُ... لَعَلّکُم تَتَّقُون». ۲.۵.۳ - الحان قرآن در بیان احکامگاه لحن کلام، تهدیدآمیز و مسأله ترک وظیفه با ذکر پیامدهای آن بیان می‌شود. گاه لحن انذار از این هم شدیدتر می‌شود و مسأله اعلام جنگ با خدا و پیامبر مطرح می‌شود: «یأَیّهَا الَّذِینَ ءَامَنوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ذَرُوا مَا بَقِیَ مِنَ‌الرِّبواْ إِن کُنتُم مُؤمِنِین • فَإِن لَم تَفْعَلوا فَأذَنُوا بِحَرب مِن‌اللّهِ وَ رَسولِه...». ۲.۵.۴ - فواید این شیوهاز جمله فواید این شیوه بیان، افزون بر بیان فلسفه و نتیجه عمل، آن است که مخاطب را به انجام عمل یا ترک فعل حرام سوق می‌دهد؛ هم چنین جایی که دَوَران امر میان اهمّ و مهمّ و تزاحم میان دو تکلیف باشد، موارد مهم‌تر را نمایان می‌سازد. ۳ - تأثیر ویژگی‌ها در بحث‌های فقهپژوهیهریک از این ویژگی‌ها می‌تواند در بحث فقه‌پژوهی قرآنی مبنای تقسیم و طبقه‌بندی برای آیات احکام قرار گیرد و از هر طبقه به صورت مستقل بحث شود؛ چنان‌که برخی از محقّقان به این طبقه‌بندی اشاره کرده و حتّی تقسیم‌های دیگری را برای دسته‌بندی آیات احکام پیشنهاد داده‌اند. ۳.۱ - نظر مؤلّف ادوار فقهمؤلّف ادوار فقه [۱۴]
ادوار فقه، ج۲، ص۴ـ۶.
در این باره می‌گوید:۳.۱.۱ - اولین پیشنهاد ویشایسته است برای آیاتی که به احکام فقهی و تکالیف عملی ارتباط دارد، طبقه‌بندی متناسبی در نظر گرفته شود؛ برای مثال تقسیم آیات‌الاحکام به احکامی که زمان و مکان صدور آن‌ها روشن است و آیاتی که روشن نیست یا تقسیم آن به آیاتی که در پاسخ سؤال نازل گشته و آیاتی که بدون سابقه سؤال و به صورت ابتدایی نازل شده است یا تقسیم آن به آیاتی که احکام آن‌ها بر وجه امر یا نهی انشا شده و آیاتی که با اسلوب جمله خبری به تشریع حکم پرداخته است یا تقسیم آن به آیاتی که به طور صریح حکمی در آن‌ها بیان شده و آیاتی که از راه سرزنش از چیزی یا انذار از آن یا تهدید و توعید بر آن، حکمی از آن‌ها به دست می‌آید. ۳.۱.۲ - دومین پیشنهاد ویتقسیمبندی دیگری که وی پیشنهاد کرده، تقسیم آیات احکام به آیاتی است که احکام کلّی و عام را در بر دارد و می‌تواند مبنای یک قاعده فقهی باشد و آیاتی که مشتمل بر احکام خاص است. ۳.۲ - اثرات تقسیمبندیهااین طبقه بندی‌ها و تقسیم‌های احتمالیِ دیگر می‌تواند توجّه گسترده‌تر و همه جانبه‌ای را به آیات احکام در پی داشته باشد و آیات فقهی قرآن از ابعاد و منظرهای گوناگون مورد توجّه قرار گیرد و دستورهای فردی و اجتماعی درعرصه‌های مختلف زندگی بشر که امروزه و همگام با پیشرفت علوم مورد نیاز او است، از آیات قرآن استنباط و برای رسیدن بشر به سعادت حقیقی، فرا روی او نهاده شود؛ هم‌چنین بحث درباره جایگاه قرآن در استنباط احکام و چگونگی استنباط احکام از قرآن. ۴ - انواع تقسیم آیات الاحکامآيات الاحکام از جهات گوناگون قابل تقسيم است که به نمونه‌هايی از آن‌ها اشاره می‌شود. ۴.۱ - از جهت نوع دلالت بر حکمنوع دلالت آیات بر حکم دارای اقسامی می‌باشد. ۴.۱.۱ - دلالت به نحو استقلالدلالت بعضی آيات بر حکم شرعی به نحو استقلال است مانند «أَحَلَّ اللّٰهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبٰا» که بیع را حلال و ربا را حرام می‌داند. ۴.۱.۲ - دلالت به نحو انضمامولی دلالت بعضی ديگر به نحو انضمام است مانند «وَ فِصٰالُهُ فِي عٰامَيْنِ» که مدّت زمان شيرخوارگی را دو سال می‌داند و به ضميمه آيه «وَ حَمْلُهُ وَ فِصٰالُهُ ثَلٰاثُونَ شَهْراً» به دست می‌آيد که کمترين زمان حمل، شش ماه است؛ زيرا مدّت دوران آبستنی و شیرخوارگی را سی ماه دانسته است. ۴.۱.۳ - دلالت به صیغه انشااز سوی ديگر، بعضی آيات به صيغه انشاء دلالت بر حکم دارد مانند «أَقِيمُوا الصَّلٰاةَ» و بعضی به هيئت اخبار مانند «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ». ۴.۲ - از جهت حکم مورد دلالت آیهدلالت آیات الاحکام از نظر حکم دارای اقسامی می‌باشد. ۴.۲.۱ - حکم تکلیفیمدلول برخی آيات، حکم تکلیفی است مانند وجوب روزه و حرمت خوردن مردار که به ترتيب از آيه «... كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيٰامُ» و آيه «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ» استفاده می‌شود. ۴.۲.۲ - حکم وضعیو مدلول برخی ديگر، حکم وضعی است مانند بطلان روزه در حال مرض يا سفر که از آيه «... وَ مَنْ كٰانَ مَرِيضاً أَوْ عَلىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيّٰامٍ أُخَرَ» استفاده شده است. ۴.۲.۳ - متضمن قواعد کلیبعضی آيات متضمّن احکام و قواعد کلّی است مانند قاعده عسر و حرج که از آيه‌های «مٰا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ» و «يُرِيدُ اللّٰهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لٰا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ» استفاده شده است. ۴.۲.۴ - ارشاد به حکم عقلبعضی آيات ارشاد به حکم عقل است مانند «وَ أَطِيعُوا اللّٰهَ وَ الرَّسُولَ». ۴.۲.۵ - امضای امر عرفی یا عقلاییو بعضی ديگر، امضای امر عرفی يا عقلایی است مانند «يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ». ۴.۲.۶ - معاشرت مؤمنان با پیامبراز سوی ديگر، بعضی آيات بيانگر ادب معاشرت مؤمنان با رسول خدا صلّی اللّه عليه و آله است مانند «يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لٰا تَرْفَعُوا أَصْوٰاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ». ۴.۲.۷ - چگونگی روابط اجتماعیولی بعضی ديگر، چگونگی روابط اجتماعی مؤمنان و حدود و اصول هم‌زیستی سالم و برادرانه را در جامعه اسلامی بيان می‌کند مانند «يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لٰا تَجَسَّسُوا وَ لٰا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً» که به دوری از سوء ظن، تجسّس در امور ديگران و غیبت امر می‌کند. ۵ - جایگاه استنباطی این آیاتقرآن کریم، نخستين و معتبرترين منبع شریعت مقدّس، بلکه- از آن جهت که سنت، تبيين کننده و شارح کتاب الهی است نه منبعی در عرض آن- تنها مصدر شریعت به شمار می‌رود. علاوه بر اين، قرآن ميزان سنجش روایات و مشروعیّت شرايطی است که در عقد ذکر می‌شود، يعنی آن بخش از روايات يا شرایط عقد که منطبق بر کتاب الهی باشد، پذيرفته و هر آنچه مخالف آن باشد، مورد عمل قرار نمی‌گيرد. از اين رو، فقيهان در بحث اجتهاد و قضاء، شناخت آيات الاحکام را از شرايط اجتهاد دانسته‌اند. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه موضوعی قرآن. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۱۶۸-۱۶۹. |